Turkiga (KAAB TV ) Turkiga oo sii joogteynaya kaalmada uu siiyo Soomaaliya xilli ay masiibo ka jirto dalka. Soomaaliya ayaa Arbacadii heshay qeybtii labaad ee shixnado gargaar bini’aadantinimo ah oo ka timid dalka Turkiga, taasoo loo qaybin doono dadkii ay saameeyeen fatahaadihii xoogganaa ee dhawaan dalka ka dhacay ee ka dhashay El Nino.
Hay’adda Maareynta Musiibooyinka Qaranka Soomaaliya (SoDMA) ayaa guddoomay shixnado gargaar bini’aadannimo oo ay soo dirtay Bisha Cas ee Turkiga.
Shixnaddan ayaa waxaa ku wareejiyay madaxa xafiiska bisha cas ee Soomaaliya ee Muqdisho ku xigeenka safiirka Turkiga ee Soomaaliya Ismaaciil Emre, kaddib munaasabad ka dhacday caasimadda Muqdisho.
Xirmada cuntada bini’aadantinimo ayaa lagu caawin doonaa dadka Soomaaliyeed ee ay saameeyeen fatahaadihii dhawaan dalka ka dhacay. “Gargaarkan waxaa loogu talo-galay in la gaarsiiyo dadka dhibaateysan ee ku nool dalka oo dhan,” ayuu yiri Guddoomiyaha SoDMA Maxamuud Macallin oo ka guddoomay shixnadaha, isagoo uga mahad-celiyay Turkiga taageerada ay la garab taagan tahay xilligan adag.
Gargaarkan ayaa ah kii labaad oo ay Hay’adda Bisha Cas ee Turkiga soo geliyaan dalka ku yaalla Geeska Afrika, tan iyo markii la bilaabay gurmadka fatahaadaha ee bartamihii bishii October ee sanadkan.
Daadad aad u daran oo ay sababeen fatahaadaha El Nino ayaa burbur weyn ka geystay Soomaaliya, waxaana ku barakacay in ka badan 750,000 oo qof iyadoo guud ahaan ay saameeyeen in ka badan 2 milyan oo qof oo ku nool dalka. Fatahaadaha ayaa sidoo kale waxaa ku dhintay in ka badan 100-qof oo ku noolaa goobaha ugu daran oo ay ka mid tahay magaalada Baydhabo ee xarunta maamulka Koonfur-galbeed Soomaaliya oo ka mid ah meelaha ay fatahaaduhu saameeyeen. Bishii la soo dhaafay, dowladda Soomaaliya ayaa ku dhawaaqday fatahaadda “xaalad qaran oo degdeg ah”.
In ka badan laba milyan oo qof oo ku nool Geeska Afrika ayaa ku khasbay inay guryahoodii ka barakacaan roobab mahiigaan ah iyo daadad, sida ay sheegtay wakaaladda wararka ee France-Presse (AFP) oo tirokoob laga soo ururiyay dawladda iyo Qaramada Midoobay.
Ku dhawaad 300 oo qof ayaa sidoo kale naftooda ku waayay Soomaaliya, Kenya iyo Itoobiya iyadoo gobolka uu la tacaalayo musiibadii u dambeysay ee cimilada. Roobabkan culus ee lala xiriirinayo cimilada El Nino, ayaa ku soo aaday xilli gobolka uu ka soo baxayo abaartii ugu darneyd muddo 40 sano ah taasoo malaayiin qof u horseeday gaajo.
“Waa xaalad aad u xun,” ayay hay’adda samafalka ee Action Against Hunger ku sheegtay hadal ay soo saartay habeen hore oo uu furmay shirkii cimilada ee COP28 ee ka dhacay Dubai bishii hore. “Gobolada u halgamayay sidii ay uga soo kaban lahaayeen saameyntii dhaqaale iyo deegaan ee abaarta daba dheeraatay ayaa hadda waxaa laba jibaarmay daadad,” ayaa lagu yiri. Geeska Afrika waxa uu ka mid yahay gobollada sida aadka ah ugu nugul is beddelka cimilada, inkasta oo qaaraddu ay ka qayb qaadatay qiiqa kaarboonka ee caalamka qayb ka mid ah wadarta guud.
Dhacdooyinka cimilada aadka u daran ayaa ku dhacaya soo noqnoqoshada iyo xoojinta. Masiibadii ugu dambeysay ayaa sii xumeysay dhibaatada bini’aadantinimo ee qotoda dheer ee ka jirta Soomaaliya, oo ka mid ah dalalka ugu saboolsan adduunka oo sidoo kale la dagaallamaya kacdoonno dhiig badan ku daatay tobankii sano iyo bar ee la soo dhaafay.
Daadad ayaa galaaftay nolosha in ka badan 100 qof, waxaana ku barakacay in ka badan hal milyan, sida lagu sheegay qoraal ay si wadajir ah u soo saareen Qaramada Midoobay iyo madaxda Soomaaliya.
Maamulka magaalada Muqdisho ayaa horaantii bishii November ku dhawaaqay xaalad deg deg ah oo ay Qaramada Midoobay ku tilmaantay fatahaada qarniga mar, waxayna ka digtay faafitaanka cudurada. Daadku waxa uu qabsaday guryo iyo dhul beereed,waxana dad badan oo shacab ah ay jahawareereen,waxana burburay jidadkii iyo buundooyinka,waxana la xiray isbitaaladii iyo iskuuladii.
Qiyaastii 1.5 milyan oo carruur ah oo ay da’doodu ka yar tahay shan sano ayaa wajahaya nafaqo-xumo ba’an muddada u dhaxaysa Agoosto ee sanadkan iyo Luulyo 2024, bayaan ay wadajir u soo saareen Qaramada Midoobay iyo Soomaaliya ayaa ka digay.
“isbadalka cimilada ee soo noqnoqda, nabadgelyo-xumada baahsan iyo saboolnimada baahsan ayaa dadka Soomaaliya ku riixay inay meel xun gaaraan,” ayuu yiri ergeyga Qaramada Midoobay George Conway. Bayaanka ayaa lagu sheegay in daadadku ay qaadi karaan in ka badan 1.5 milyan hektar (3.7 milyan acres) oo dhul beereed ah bisha December. Tallaabo wax ka tari karta xaaladda dadka qaar, ayay dowladda Soomaaliya sheegtay in 25,000 oo tan oo haruur ah ay ka heshay Ruushka, si degdeg ahna loo qeybin doono dadka ay fatahaaduhu saameeyeen, iyadoo 25,000 oo tan oo kale la filayo .
Iyadoo waddanku uu si dirqi ah uga badbaadiyay macluusha iyadoo ay ugu wacan tahay gargaarka bini’aadantinimo, Hay’adda Cunnada Adduunka ee Qaramada Midoobay ayaa ka digtay horraantii bishan in rubuc ka mid ah dadkeeda, 4.3 milyan oo qof, la saadaaliyay inay wajihi doonaan gaajo heerka qalalaasaha ah dhammaadka sannadka.
Soomaaliya waxa ay Turkiga ka helaysaa saaxiibtinimo dhow oo dhaqaale, diblomaasiyadeed iyo mid ciidan, kaas oo soo kordhayay tan iyo markii uu Madaxweyne Recep Tayyip Erdoğan booqasho ku yimid Soomaaliya 2011. Wixii xilligaas ka dambeeyay, Turkigu waxa ay Muqdisho ka dhistay safaarad 80,000 oo mitir oo laba jibaaran ah. oo ah safaaradeeda ugu weyn Afrika.
Hay’adaha samafalka ee Turkiga ayaa sidoo kale ka howlgala gudaha dalka, waxayna gacan ka geysteen sidii loo baajin lahaa macluul sanadka 2022. Soomaaliya ayaa waxaa ka dhacay mid ka mid ah abaarihii ugu darnaa muddo afartan sano ah labadii sano ee ugu dambeysay. Bishii hore ayay ahayd markii safaaradda Turkiga ee magaalada Muqdisho lagu qabtay xaflad lagu saxiixayay heshiis ay iska kaashanayaan shirkad Turki iyo Soomaali ah oo lagu dhisayo warshad soo saarta tamarta noolaha ee magaalada Muqdisho.
Warshadu waxay yeelan doontaa awood wax-soo-saar dhan 5.6 MW/saacaddii, iyadoo tamar siin doonta ku dhawaad 40,000 oo guri dhammaadka 2024, sida ay sheegtay safaaradda. Soomaaliya ayaa sidoo kale filaysa in magaalada Muqdisho laga furo Bankiga Ziraat, kaasoo noqonaya kii ugu horeeyay ee laga furo dalka Turkiga.
W/D: BASHIIR ABDULAHI OSMAAN