MUQDISHO (KAAB TV) – Rabitaanka Afrika ee ah in ay si buuxda uga dhex muuqdaan dhammaan hay’adaha go’aaminta ee Qaramada Midoobay (UN), gaar ahaan golaha ammaanka, ayaa lagu wargeliyay saddex arrimood.
Ugu horrayn, dib u hagaajinta caddaalad-darrada taariikhiga ah ee ay ku yar tahay dawladnimada caalamka. Marka labaad, aqoonsiga wax ku biirinta Afrika ee qaabaynta nidaamka adduunka casriga ah. Saddex, degdegga ah ee lagu xaqiijinayo sharcinimada Qaramada Midoobay iyada oo ay wajahayaan khataraha soo baxaya ee nabadda iyo ammaanka caalamiga ah.
Kalfadhigii shanaad ee caadiga ahaa ee Midowga Afrika oo lagu qabtay magaalada Sirte ee dalka Liibiya 2005tii, hoggaamiyayaasha Afrika waxay qaateen heshiis Ezulwini ah. Waxay muujisay rabitaanka Afrika inay si buuxda uga dhex muuqdaan dhammaan hay’adaha go’aaminta ee Qaramada Midoobay, gaar ahaan golaha ammaanka.
Waayo-aragnimada Afrika ee nidaamka Qaramada Midoobay 80-kii sano ee la soo dhaafay waxay ahayd mid been abuur ah iyo been abuur.
Saxaafadda, aqoonyahannada iyo jileyaasha siyaasadda adduunka ayaa qaarada ku tilmaama dambiil ka mid ah bulshooyinka dib u dhaca ah ee had iyo jeer hela gargaarka, halkii ay ahaan lahaayeen wakiilo horumar leh. Qaaradda ayaa laga saaray xubinnimada joogtada ah ee golaha ammaanka, oo aan si ku filan loogu matalin xubnaha aan joogtada ahayn.
Mawqifka guud ee Afrika ee ku saabsan dib-u-habaynta Qaramada Midoobay ayaa ku baaqaysa in aan ka yarayn laba kursi oo joogto ah, oo leh dhammaan mudnaanta iyo mudnaanta xubinnimada joogtada ah oo ay ku jirto xaqa diidmada qayaxan.
Dib u habaynta golaha amaanka ayaa ah mid wakhti hore laga soo daahay. Qaab dhismeedkeeda – shan xubnood oo joogto ah oo leh awoodda diidmada qayaxan iyo toban xubnood oo aan joogto ahayn oo la soo doortay oo shaqaynaya laba sano – waa duugoobay. Waxay ka tarjumaysaa qaabaynta awooda caalamiga ah dhamaadka dagaalkii labaad ee aduunka.
Golaha ammaanku waa hay’adda ugu awoodda badan Qaramada Midoobay. Waa hay’adda koowaad ee mas’uulka ka ah ilaalinta nabadda iyo amniga caalamiga ah. Go’aamadii ay soo saartay waxay ku xiran yihiin dalalka xubnaha ka ah Qaramada Midoobay. Afrika waa gobolka kaliya ee aan lahayn kursi joogto ah, inkastoo ay matalaan 54 ka mid ah 193 xubnood ee Qaramada Midoobay iyo 17 boqolkiiba dadweynaha adduunka.
Goluhu waxa soo food saaray qalalaase kalsooni darro ah sababtoo ah waxa uu ku guul daraystay in uu wax ka qabto khilaafyadii ugu waynaa ee wakhtigeena. Ballaarinta matalaadda iyo dimoqraadiyeynta hababkeeda shaqo ayaa lagama maarmaan u ah xaqiijinta sharcinimadeeda, kalsoonida iyo waxtarkeeda si loo daboolo caqabadaha amniga ee mustaqbalka.
Dulmi taariikhi ah
Mawqifka guud ee Afrika waa in la saxo “cadaalad darada taariikhiga ah” ee matalaad la’aanta iyo aqoonsiga. Iyo cadaalad daradii faraha badnayd ee ay qaaradu soo martay 500 oo sano ee la soo dhaafay.
In ka badan afar qarni, ka ganacsiga addoonta reer Yurub waxa ay ku ganacsanayeen 12 milyan ilaa 15 milyan oo Afrikaan ah oo ka gudbayay badweynta Atlaantigga si ay u soo saaraan sonkor, kafeega, tubaakada iyo cudbiga dhaqaalaha caasimadda adduunka. Sida aqoonyahanka Afrikaanka ah Adekeye Adebajo uu ku doodayo: “Warshadeynta reer galbeedka ayaa si dhab ah loogu dhisay dhabarka addoonsiga Afrika.
Ka ganacsiga addoontu waxay Afrika u keentay cawaaqib xun oo aan laga soo kaban karin oo ah qaabka xaalufka, kordhinta dagaalka si loo addoonsado dad badan, socdaalka ballaaran, iyo waxyeellada deegaanka taasoo sii xumeysay cudurrada iyo cunto yarida.”
Taariikhdan murugada leh waxay ina geyneysaa Berlin 1884-kii, halkaas oo hoggaamiyeyaasha Yurub ay isku qaybiyeen qaarada.
Natiijadii ugu waynayd waxay ahayd in la soo rogo dawladihii gumaystaha ahaa ee beelo kala qaybiyay oo ku hawlanaa mabda’a soo saarista iyo cabudhinta dadkooda. Tan ayaa weli laga dareemayaa nidaamyada maamul ee aan la maarayn karin ee ka jira qaaradda oo inta badan aan la jaanqaadi karin dimuqraadiyadda iyo sharciga.
Taasi waxay keentay colaado gacan ka hadal ah oo aan laga gudbi karin. 30kii sano ee laga soo bilaabo dhamaadkii dagaalkii qaboobaa ee 1991, iskahorimaadyada Afrika ayaa u badnaa ajandaha golaha ammaanka. Arrimaha Afrika ayaa qaatay ku dhawaad boqolkiiba 50 shirarka golaha iyo 70 boqolkiiba go’aannadiisa. Afrika waxay ku jirtaa (si joogto ah) menu-ka, laakiin Afrikaanku ma haystaan kursi (joogto ah) miiska miiska.
Berlin waxay sidoo kale aasaaska u dhigtay necolonialism-ka kaas oo sii wada qeexida xiriirka dhaqaale ee Afrika ee wadamada qaniga ah. Afrika waxa ay ku lumisaa qiyaastii US$203 bilyan sannadkii iyada oo loo marayo qulqulka maaliyadeed ee sharci darrada ah, faa’iidada ay ka helaan shirkadaha caalamiga ah iyo burburinta deegaanka.
1945-kii, madaxdii dunidu waxay isugu yimaadeen inay dhisaan Qaramada Midoobay. 51-kii waddan ee asalka ahaa afar kaliya waxay ahaayeen Afrikaan: Masar, Itoobiya, Laybeeriya iyo Midowga Koonfur Afrika. Inta badan Afrika waxay weli ku hoos jirtay gumaysigii.
Afrika maxay ku kordhin kartaa QM?
Afrika kaliya may ahayn hesha wax badan oo Qaramada Midoobay ah, laakiin waxay ahayd qayb firfircoon oo gacan ka geysata guusheeda.
Markii dalal badan oo Afrikaan ah ay xornimadoodii heleen 1960-kii, waxay kiciyeen dib u habeyn lagu sameeyo golaha ammaanka. Waxay ku guulaysteen balaadhinta 11 xubnood ilaa 15 xubnood, 1965, iyada oo lagu daray kuraas loo doortay Afrika.
Ku-dhaqanka Qarammada Midoobay iyo xeer-beegtida waxay ku kobceen firfircoonida dawladaha Afrika. Dhacdooyinka muhiimka ah waxaa ka mid ah ku dhawaaqista midab-takoorka oo ah dembi ka dhan ah aadanaha 1973 iyo qaadashada heshiiska caalamiga ah ee midab-takoorka.
60-kii sano ee la soo dhaafay Afrikaanku waxay ku tabaruceen shaqaale ka tirsan hawlgallada nabad ilaalinta Qaramada Midoobay ee adduunka. Afar waddan oo Afrikaan ah ayaa ku jira 10-ka waddan ee ugu sarreeya ee ka qaybqaatay nabad ilaalinta.
Wadamada Afrika ayaa sidoo kale qaatay qadiyada madaxbanaanida Namibia maxkamada caalamiga ah ee cadaalada. Waxay sidoo kale la wareegeen hoggaanka Qaramada Midoobay, oo ay ku jiraan laba xoghaye guud.
Midowga Afrika iyo hawl-wadeennada gobolka ee Afrika ayaa kormeeraya 10 hawlgal oo nabadeed. Hawlgallada nabadda ee Afrika waxay dhawreen xeerarka muhiimka ah ee Qaramada Midoobay iyaga oo caqabad ku ah isbeddellada aan dastuuriga ahayn ee dawladda.